Witamina B3
Witamina B3 jest trzecią w kolejności odkrytą witaminą rozpuszczalną w wodzie. Bierze ona udział w ponad 500 reakcjach zachodzących w naszym organizmie, nie dziwi więc nas, że jej niedobory mogą wpływać na pojawienie się bardzo różnych objawów chorobowych – od wysokiego poziomu cholesterolu, przez wpływ na stan skóry i włosów po choroby psychiczne.
Chorobą, przy okazji której witamina B3 zaistniała w zbiorowej świadomości, była pelagra (to stąd pochodzi druga nazwa witaminy B3, czyli witamina PP – przeciwpelagryczna). W anglojęzycznej literaturze chorobę tą określano skrótem „4 Ds ” czyli 4×D: dermatitis, dementia, diarrhea, and death – zapalenie skóry, demencja, biegunka i śmierć. Jeszcze na początku ubiegłego wieku na pelagrę umierały tysiące ludzi rocznie.
Stany zapalne skóry i zaburzenia jej pigmentacji wywołane niedoborem witaminy B3 pojawiały się w przebiegu pelagry po ekspozycji na słonce, co sugeruje, że były one powodowane nieprawidłowo przebiegającymi procesami naprawczymi uszkadzanego pod wpływem promieniowania UV DNA.
Schorzenie to, oprócz wzmiankowanych już objawów, wiązało się także ze znacznym osłabieniem oraz objawami psychicznymi – otępieniem, zaburzeniami percepcji, zaburzeniami myślenia, nastroju, bezsennością oraz agresją. Dopiero wprowadzenie obowiązkowej fortyfikacji białej mąki oraz żywności witaminą B3 ograniczyło ilość zachorowań na tę chorobę.
Subkliniczne objawy niedoboru niacyny nadal są szeroko obserwowane w populacji zachodniej i niektóre szacunki mówią, że dotyczą one nawet do 50% ludzi. Ma to najczęściej związek ze źle zbilansowaną dietą i nadmiernym spożywaniem alkoholu.
- Witaminę B3 możemy pozyskiwać z pożywienia. Problem w tym, że naturalne źródła witaminy B3 to np. mięso, a w szczególności podroby, takie jak nerki i wątroba, a także orzechy, zielone warzywa oraz pieczywo pełnoziarniste, a więc produkty, które są przez wiele osób spożywane okazjonalnie.
- Organizm człowieka jest, co prawda, sam w stanie syntetyzować niacynę. W tym celu wykorzystuje tryptofan – aminokwas dostarczany egzogennie z pożywienia. Do takiej syntezy potrzebne będą jednak również inne witaminy z grupy B – B1, B2 i B6, a także witamina C.
Warto zwrócić uwagę na to, że z tryptofanu powstaje również serotonina, zwana hormonem szczęścia. Jeśli więc organizm produkuje potrzebną mu witaminę B3 z tryptofanu, tym samym uszczupla jego pulę, służącą do syntezy serotoniny. Z tego względu u osób, u których występują objawy niedoboru witaminy B3, warto rozważyć jej suplementację.
- Korzystne działanie witaminy B3 zostało zaobserwowane w eksperymentalnych modelach choroby nowotworowej, chorób sercowo-naczyniowych, chorób skóry, stawów oraz związanych ze zdrowiem psychicznym, m.in. w schizofrenii, depresji i chorobie alkoholowej. Witamina B3 występuje w postaci dwóch związków – niacyny (kwasu nikotynowego) i niacynamidu (amidu kwasu nikotynowego, czyli pochodnej niacyny). Na polskim rynku niacynamid zarejestrowany jest jako lek (Witamina PP, w dawkach 50 oraz 200 mg), a niacyna występuje w postaci suplementów diety.
Obie formy witaminy B3 zapobiegają rozwojowi pelagry, ale różnią się znacząco w swoim oddziaływaniu na organizm człowieka.
- Przyjmowanie dużych dawek niacyny wywołuje tzw. efekt „flush”, czyli pojawienie się rumienia (przekrwienia skóry) oraz uczucie ciepła. Reakcja ta podlega habituacji, a więc wraz z regularnym podawaniem staje się z czasem coraz słabsza. Rumieniec niacynowy można również złagodzić przez podanie kwasu acetylosalicylowego.
Farmakologiczne dawki kwasu nikotynowego (1-3g/d) zmniejszają stężenie cholesterolu LDL (tzw. złego cholesterolu) w surowicy i zwiększają stężenie cholesterolu HDL (tzw. dobrego cholesterolu) w surowicy, co sugeruje potencjalne korzyści kliniczne w zapobieganiu i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego.
Takiego efektu nie wykazuje nikotynamid, który z kolei nie rozszerza naczyń krwionośnych i w związku z tym nie wywołuje uderzeń gorąca. Z tego względu do kompleksów witamin z grupy B zazwyczaj dodawany jest niacynamid, z kolei niacyna produkowana jest zazwyczaj w wyższych dawkach i stosowana przez pacjentów głównie w celu redukcji poziomu cholesterolu i trójglicerydów. Obie formy witaminy B3 przynoszą korzyści natury psychiatrycznej. Otępienie i halucynacje wywołane niedoborami witaminy B3 w przebiegu pelagry ustępują już po kilku godzinach od rozpoczęcia terapii niacyną.
Niacyna produkowana jest również jako tabletki lub kapsułki o spowolnionym uwalnianiu (SR) lub o przedłużonym uwalnianiu (ER), które dzięki specjalnej matrycy lub mikrogranulkom powodują, że niacyna jest stopniowo uwalniana i dostarczana do organizmu przyjmującej ją osoby. Jest to korzystne dla pacjenta, ponieważ zmniejsza to niacynowe uderzenia gorąca.
Należy jednak wziąć pod uwagę, że długotrwałe podawanie dawek niacyny wyższych niż 1500 mg w formie SR może spowodować działania niepożądane ze strony wątroby (hepatotoksyczność). Z tego względu podawanie wyższych dawek form SR zawsze powinno odbywać się pod kontrolą lekarza i być poprzedzane wykonaniem prób wątrobowych (ASPAT, ALAT), zwłaszcza jeśli dotyczy osób z potencjalnymi uszkodzeniami wątroby, np. alkoholików. Maksymalna dawka dobowa niacyny dla osoby dorosłej została określona na poziomie 35mg na dzień, ze względu na rekcję „flush”. Niemniej w wielu kompleksach witaminy B (np. Solgar B50, Now B50) występuje w większych dawkach. Dostępne są również na rynku czyste postacie niacyny w dawce 500 mg, w tym o przedłużonym działaniu, zarejestrowane jako suplementy diety.
Jednorazowe przyjęcie zbyt wysokiej dawki witaminy B3 nie niesie ze sobą poważniejszych konsekwencji. W przypadku niacyny będą to zazwyczaj wspomniane już uderzenia gorąca, a w przypadku przedawkowania nikotynamidu możemy spodziewać się nudności. Aby ograniczyć efekt „flush”, niacynę powinno się początkowo przyjmować 3 × dziennie, zaczynając od dawki 100 mg i zwiększając co 3 dni dawkę dobową o 300 mg, aż do osiągnięcia dawki docelowej. Niekorzystne konsekwencje zdrowotne mogą się pojawić w przypadku przyjmowania zbyt wysokich dawek, czyli wyższych niż 3000 mg dla zwykłej formy niacyny i 1500 mg dla formy SR i jak już wspomniano, będą one związane z ryzykiem uszkodzenia wątroby.
W badaniach klinicznych wykazano takie działanie dla form SR, które były jednocześnie łączone ze statynami, czyli lekami również obniżającymi poziom cholesterolu i wpływającymi na funkcje wątroby. Podczas terapii wysokimi dawkami niacyny powinno się co 2-3 miesiące wykonywać próby wątrobowe.
Niacyny nie powinno podawać się osobom ciężarnym, z arytmią serca, dną moczanową (może powodować wzrost poziomu kwasu moczowego), chorobą wrzodową i schorzeniami wątroby. Szczególną ostrożność należy również zachować u osób przyjmujących leki z grupy betablokerów oraz u osób spożywających alkohol – jednoczesne zażycie tych środków z niacyną może wywołać poważne niedociśnienie.
Ostatnio ukazała się publikacja, z której wynika, że długotrwałe stosowanie niacyny, w celu obniżania poziomu cholesterolu, wiąże się ze zwiększonym o 34% ryzykiem pojawienia się nowo rozpoznanej cukrzycy. Należy jednak zwrócić uwagę, że podana statystyka dotyczyła wzrostu ryzyka cukrzycy, gdy tymczasem nowe przypadki cukrzycy po niacynie przyjmowanej średnio przez 3,6 roku zdiagnozowano u 5,53% pacjentów, natomiast w grupie kontrolnej (nieprzyjmującej niacyny) – u 4,89% pacjentów. Niektóre z przeprowadzonych badań na zwierzętach sugerują, że stosowanie przerw w terapii niacyną pozwala całkowicie zachować insulinowrażliwość.
Szacuje się, że około 50% populacji, głównie na skutek błędów dietetycznych, może cierpieć na niedobory witaminy B3. Około 2,5% osób potrzebuje większych dawek tej witaminy, ze względu na polimorfizm genów warunkujących jej metabolizm. Obecnie prowadzi się badania, w których wykorzystuje się różne formy witaminy B3 do leczenia chorób skóry, zapalenia stawów, schizofrenii i wielu innych schorzeń.
SCHIZOFRENIA
Od dawna wiadomo, że niedobory witaminy B3 przekładają się na rozwój dolegliwości psychicznych, w tym objawów przypominających schizofrenię, chorobę dwubiegunową lub zaburzenia lękowo-depresyjne. W literaturze pojawiły się liczne doniesienia, że niektórzy z pacjentów chorych na schizofrenię bardzo dobrze reagują na leczenie wysokimi dawkami niacyny.
Dr Hoffer, autor książki „Niacyna w leczeniu” uzyskał przez suplementację niacyną poprawę zdrowia u ponad 5000 schizofreników. W badaniu Hoffera i Osmonda 75% pacjentów leczonych niacyną po 10 latach nie wymagało hospitalizacji (w porównaniu do 37% osób z grupy kontrolnej). W kolejnym badaniu, opublikowanym w 1957 roku, wykazano, że podawanie (razem ze standardowymi lekami) 3×dziennie przez miesiąc 1 grama witaminy B3 powodowało, że szanse na powrót do zdrowia wzrastały ponad dwukrotnie (80% osób w grupie witaminy B3, 33% osób w grupie placebo). Warto w tym miejscu dodać, że badania Hoffera nad niacyną początkowo nie wykazywały korzystnego efektu terapeutycznego wśród schizofreników, którzy byli chorzy dłużej niż jeden rok. Dopiero późniejsze obserwacje pokazały, że w tej grupie pacjentów istotna poprawa miała miejsce dopiero po 5 latach leczenia. Do tej pory nie wyjaśniono, jednak jaki mechanizm działania za tym stoi i dlaczego nie u wszystkich chorych na schizofrenię następuje poprawa stanu zdrowia. Naukowcy sugerują, że pacjenci podatni na terapię niacyną, to ci, u których doszło do neutralnej degeneracji wywołanej deficytem tej witaminy. W publikacji z 2015 roku XJ Xu i GS Jiang podjęli się próby określenia na podstawie dotychczasowych danych literaturowych, w jakich grupach pacjentów ze schizofrenią możemy się spodziewać korzystnych efektów augmentacji leczenia klasycznego niacyną.
Według autorów publikacji będą to:
1. pacjenci ze szczególnie wyrażonymi objawami negatywnymi schizofrenii (m.in. wycofywanie się z dotychczasowych aktywności i relacji międzyludzkich, wycofanie społeczne, zobojętnienie uczuciowe, anhedonia, bierność, apatia, zubożenie wypowiedzi, spowolnienie ruchowe, mniejsza dbałość o siebie),
2. pacjenci niedożywieni
z niedoborami witamin,
3. pacjenci z parazytozą urojeniową (błędne przekonanie o zainfekowaniu ciała, najczęściej skóry, pasożytami),
4. schizofrenicy z chorobą alkoholową,
5. pacjenci, którzy po podaniu niacyny mają nieznaczny lub nieobecny efekt „flush”, czyli rumienia niacynowego,
6. chorzy na schizofrenię dziecięcą.
ALKOHOLIZM
Bill Wilson, założyciel stowarzyszenia Anonimowych Alkoholików podkreślał, że terapia alkoholizmu powinna przebiegać w trzech wymiarach – duchowym, psychicznym i medycznym. Jednym z elementów terapii medycznej może być stosowanie niacyny, której korzystnego działania doświadczył sam Bill Wilson i której stosowanie propagował wśród osób wychodzących z nałogu. Niacyna redukuje związane z alkoholizmem zaburzenia lękowo-depresyjne i uczucie zmęczenia, ułatwiając tym samym wyjście z nałogu.
CHOROBY SKÓRY
Nikotynamid wykorzystywany jest w dermatologii do leczenia zmian trądzikowych, ze względu na jego działanie przeciwzapalne i sebostatyczne. 8-tygodniowa terapia żelem zawierającym 4% nikotynamidu przynosi podobną redukcję zmian trądzikowych jak terapia żelem zawierającym 1% klindamycyny, dodatkowo zmniejszając ilość wydzielanego sebum. Poprawa stanu skóry po zastosowaniu witaminy B3 ma miejsce u nawet 82% pacjentów.
Preparaty zawierające nikotynamid są również korzystne w leczeniu atopowego zapalenia skóry, ze względu na ich działanie korzystnie wpływające na stan bariery skórnej. W trwającym 4 tygodnie badaniu 2% nikotynamid stosowany na skórę dwa razy w tygodniu zmniejszył transepidermalną utratę wody (TEWL) o 27% w porównaniu z placebo i zwiększył ilość wolnych kwasów tłuszczowych i ceramidów w warstwie rogowej naskórka odpowiednio o 67% i 34%. Inne randomizowane badanie, w którym uczestnicy otrzymywali nikotynamid w dawce 500 mg dwa razy dziennie przez 12 miesięcy, wykazało zmniejszenie TEWL o 6-7% w porównaniu do placebo. Wskazuje to na to, że w przypadku zmian dermatologicznych korzystniej jest stosować witaminę B3 w postaci kremów, niż w formie leków doustnych lub suplementów diety.
Ze względu na działanie przeciwzapalne, preparaty zewnętrzne zawierające nikotynamid mogą być również pomocniczo stosowane w łuszczycy, ograniczając tym samym konieczność stosowania miejscowych leków sterydowych.
Nikotynamid hamuje również przenoszenie melanosomów z melanocytów do keratynocytów i ze względu na to może być stosowany jako środek rozjaśniający przebarwienia skórne.
ZAPALENIE STAWÓW
Badanie Jonasa wskazuje, że niacynamid może odgrywać pewną rolę w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów. Niacynamid, w grupie pacjentów, która stosowała go w dawce 3 g dziennie, zmniejszył ogólne nasilenie choroby o 29%, poprawił elastyczność stawów, zmniejszył stan zapalny i pozwolił na zmniejszenie dawek stosowanych leków przeciwzapalnych w porównaniu z grupą, która przyjmowała placebo. Według doktora Williama Kaufmana, u pacjentów z chorobą zwyrodnieniową stawów najkorzystniejsze efekty terapeutyczne uzyskuje się poprzez wielokrotne przyjmowanie w ciągu dnia niskich dawek (250 mg) niacynamidu.
WIECZNIE MŁODZI DZIĘKI NIACYNIE?
Obecnie prowadzone badania naukowe dotyczą również związku niacyny z procesami starzenia się organizmu. Zauważono bowiem, że zwiększone spożycie niacyny w diecie przekłada się na wzrost stężenia NAD (nukleotydu nikotynoamidoadeninowego) w organizmie człowieka. NADH (aktywna forma NAD) ma działanie antyoksydacyjne i jest koenzymem biorącym udział w produkcji energii wewnątrz komórek.
Przeprowadzone w ostatnich latach eksperymenty biologiczne wykazały, że obniżone wewnątrzkomórkowe stężenie NAD, indukuje starzenie się na poziomie komórkowym. Okazuje się, że suplementacja dietetycznymi prekursorami NAD, takimi jak niacyna, jest w stanie zapobiec związanemu z wiekiem pogorszeniu stanu zdrowia i może zapewnić właściwości przeciwstarzeniowe oraz przeciwdziałać wielu chorobom związanym z wiekiem, w tym chorobom neurodegeneracyjnym (takim jak choroba Parkinsona, Huntingtona i Alzheimera). Z kolei dla nikotynamidu stosowanego zewnętrznie na skórę w postaci 5% kremu wykazano po 8 tygodniach stosowania działanie spłycające zmarszczki i zmniejszające szorstkość skóry, co może wynikać ze zdolności nikotynamidu do stymulacji syntezy kolagenu i ograniczaniu TEWL.
Piśmiennictwo:
1. Bains P, Kaur M, Kaur J, Sharma S. Nicotinamide: Mechanism of action and indications in dermatology. Indian J Dermatol Venereol Leprol. 2018;84(2):234-237. doi: 10.4103/
ijdvl.IJDVL_286_17. PMID: 29405129.
2. Hoffer A, Foster HD, Saul AW. Niacyna w leczeniu. ISBN 978-83-61012-88-7.
3. Jonas WB, Rapoza CP, Blair WF. The effect of niacinamide on osteoarthritis: a pilot study. Inflamm Res. 1996 Jul;45(7):330-4. doi: 10.1007/BF02252945. PMID: 8841834.
4. Xu XJ, Jiang GS. Niacin-respondent subset of schizophrenia – a therapeutic review. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2015;19(6):988-97. PMID: 25855923.
5. http://www.doctoryourself.com/kaufman.html
6. Goldie C, Taylor AJ, Nguyen P, McCoy C, Zhao XQ, Preiss D. Niacin therapy and the risk of new-onset diabetes: a meta-analysis of randomised controlled trials. Heart
2016;102:198–203.
7. Meyer-Ficca M, Kirkland JB. Niacin. Adv Nutr. 2016;7(3):556-558.
